W sobotę wybraliśmy się do Lasów Murckowskich w poszukiwaniu roślin, które kwitną wczesną wiosną w runie leśnym. Jest to znane miejsce, w dodatku część drzewostanu, głównie starodrzewu bukowego o wieku ponad 150 lat, chroniona jest w postaci rezerwatu przyrody. Niesamowite wrażenie robią potężne buki i dęby oraz ogromna ilość martwego drewna pokrytego hubami i mszakami. Jednak runo kwietne o tej porze roku jest relatywnie ubogie. Podczas spaceru udało nam się odnaleźć zaledwie po jednym płacie śledziennicy skrętolistnej (Chrysosplenium alternifolium) i gajowca żółtego (Galeobdolon luteum) oraz w kilku miejscach kwitnące lepiężniki białe (Petasites albus) Zaraz przy wjeździe od strony dk 86 (przystanek autobusowy Murcki Leśników) można również od lat podziwiać obficie występujący i z daleka przyciągający uwagę barwinek (Vinca minor) o pięknych błękitnych kwiatach, jednak gatunek ten, będący wskaźnikiem dawnych lasów, w mojej ocenie uciekł z pobliskich domostw, gdzie prawdopodobnie był utrzymywany w ogrodach przydomowych.

Wydaje mi się, że ważne jest, żeby zastanowić się nad tym co to jest las. Najkrócej i w prostych słowach podzielmy sobie lasy na trzy kategorie:

1. Lasy pierwotne, to takie które rosną nieprzerwanie w danym miejscu i nie ulegały wpływom człowieka. Nigdy nie była w nich prowadzona gospodarka leśna, nie zmieniano struktury ani składu gatunków w nich występujących. Drzewa żyją tu od wykiełkowania do naturalnej śmierci, a martwe drewno jest niesłychanie ważnym elementem stanowiącym biotop dla niezliczonej ilości organizmów.
2. O lesie naturalnym, lub zbliżonym do naturalnego mówimy wtedy, kiedy mamy do czynienia z lasem, którego nie ominęła działalność człowieka.  Mimo tego zachowuje on jednak cechy, jakich możnaby się spodziewać po lesie naturalnie wykształconym w danym terenie. Zachowane jest bogactwo gatunkowe i jego struktura. W takich lasach może być ciągle prowadzona zrównoważona gospodarka leśna.
3. Las gospodarczy będący monokulturą. W tym przypadku las mimo, że robi wrażenie uporządkowanego, czystego i miłego dla oka, jest to w zasadzie jedynie drzewostan. Na ogół tworzy go jeden gatunek (często sosna) i niekoniecznie jest on zgodny z siedliskiem. Bioróżnorodność w takim lesie jest bardzo uboga. Cała sieć zależności jest zachwiana, co sprawia, że las taki jest bardzo podatny na gradacje szkodników. „Las” taki w stosunku do lasu naturalnego ma się w zasadzie tak, jak pole pszenicy do kwietnej łąki. Niby i tu i tu rosną głównie trawy, ale nigdy nie nazwalibyśmy uprawy polowej łąką.

Tak jak już pisałem poprzednio, naukowcy opracowali koncepcję gatunków wskaźnikowych starych (lub bardziej precyzyjnie- dawnych) lasów. Są to rośliny, które rozprzestrzeniają się bardzo powoli. Jest to związane ze sposobem rozsiewu nasion. Często ich nasiona są ciężke i lądują bardzo blisko rodziców. Częsta jest wśród tych gatunków również myrmekochoria, czyli roznoszenie nasion przez mrówki. Nasiona takie mają na sobie mały wyrostek, tzw. elajosom, który jest bogaty w tłuszcze i cukry, co zachęca mrówki do zabrania nasienia. Nie są jednak w stanie transportować takich nasion na duże odległości. Ogólnie więc gatunki te w zasadzie nie są w stanie skolonizować nowo powstałych lasów, które nie mają łączności z lasami, w których one występują. Również po mocnych zaburzeniach, takich jak zręby zupełne, przeorywanie, pożary, bardzo powoli kolonizują na nowo powstający las. Dlatego w momencie, gdy znajdujemy jakiś z gatunków wskaźnikowych dawnych lasów to możemy być pewni, że las rośnie tu nie przerwanie od kilkuset lat. No chyba, że ktoś pomógł roślinom. Często na przykład śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) ucieka z ogródków do okolicznych lasów. U mnie w Mysłowicach kępki przebiśniegów spotykam w bardzo mocno zdegenerowanym lesie z dominującym dębem czerwonym i robinią akacjową (a więc gatunkami obcymi).

W lesie murckowskim, mimo pięknego starodrzewu spotykamy mało gatunków wskaźnikowych dawnych lasów. A jak już występują to w pojedynczych miejscach i pokrywają niewielkie fragmenty runa. W związku z tym wiosną nie za wiele tu w runie zobaczymy. Zdecydowanie wspanialsze skarby wiosennych roślin zielnych skrywa rezerwat Las Dąbrowa w Glwichach, który odwiedziliśmy w dniu dzisiejszym. Napiszę o nim w kolejnym wpisie.

Śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium). Bardzo charakterystyczny gatunek występujący w wilgotnych, lub nawet mokrych lasach, zwłaszcza w łęgach. W Lasach Murckowskich spotkaliśmy ją na przegu jednego z rowów przydrożnych. Z daleka rzucają się w oczy złocistożółte liście podkwiatostanowe oraz działki kielicha. Pełnią one wabiącą dla owadów funkcję płatków korony, których całkowicie brak u tego gatunku. Śledziennica skrętolistna należy do rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae). W polsce występuje jeszcze jeden gatunek z tego rodzaju, czyli śledziennica naprzeciwlistna (Chrysosplenium opositifolium). Jest ona rzadsza, występuje głównie w południowo-zachodniej części kraju. Nie spotkamy jej w województwie śląskim a różni się (jak sama nazwa wskazuje) ułożeniem liści. Obydwa gatunki są wskaźnikami starych lasów.

Barwinek pospolity (Vinca minor)– gatunek zimozielony, co oznacza że liście znajdziemy nawet pod śniegiem. Do tego tworzy piękne kobierce w których pojawiają się śliczne niebieskie kwiaty. W zwiąku z tym był i jest często sadzony, szczególnie na cmentarzach i w ogrodach. W Lasach Murckowskich duże płaty tuż obok zabudowań przy ul. Lędzińskiej. Należy do rodziny toinowatych (Apocynaceae), do której zaliczają się także popularne kwiaty egzotyczne: oleander i Mandevilla. Gatunek wskaźnikowy dawnych lasów.

Kosmatka owłosiona (Luzula pilosa).  Należy do rodziny sitowatych ( Juncaceae). Jest to gatunek, którego nasiona posiadają hakowaty elajosom (por. wyżej) i są rozsiewane przez mrówki. Jest szeroko rozpowszechniona w różnych typach lasów. Również jest wskaźnikiem starych lasów i występuje pospolicie w Lasach Murckowskich.

lepiężnik biały (Petasites albus). Gatunek preferujący wilgotną glebę. O tej porze roku z daleka przyciągają uwagę efektowne kwiatostany. Liście wyrastają pod koniec kwitnienia i osiągają bardzo duże rozmiary, odrobinę przypominając liście łopianów. Lepiężniki należą do rodziny astrowatych (Asteraceae) podobnie jak stokrotki czy astry. W polsce występuje kilka gatunków, jednak w Lasach Murckowskich spotkamy tylko lepiężnika białego. Jest to roślina górska i powszechnie rośnie wzdłuż beskidzkich szlaków. Kwitnące okazy wabią duże ilości pszczół i trzmieli.

Pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes). Jest to pospolity porost występujący przewarznie na gałęziach drzew.  Bardzo łatwo go spotkać w Lasach Murckowskich. Jest stosowana jako bioindykator (wskaźnik) jakości powietrza.

Borześlad zwisły (Pohlia nutans). Jest to niepozorny, bardzo malutki, ale jakże efektowny mech. Posiada charakterystyczną podłużną puszkę zwieszoną z czerwonej sety. Występuje na całym świecie w różnorodnych siedliskach.

Gdzieniegdzie na spróchniałych pniakach można zobaczyć ciekawie wyglądające, ubiegłoroczne owocniki grzyba purchawki gruszkowatej (Lycoperdon pyriforme). Młode owocniki są jadalne, ale mają niezbyt przyjemny zapach.